Được mệnh danh là “bể chứa virus”, sinh vật bị nghi lan truyền virus corona có sự tiến hóa đáng sợ nào?

Nhiều nhà khoa học tin rằng virus corona Vũ Hán có khả năng bắt nguồn từ rắn. Tuy nhiên, các chuyên gia về bệnh truyền nhiễm tin rằng thủ phạm chính có nhiều khả năng là dơi.

Tiến sĩ Peter Daszak, chủ tịch của EcoHealth Alliance, một tổ chức phi lợi nhuận về sức khỏe môi trường, cho biết: “Khi bạn nhìn vào cấu tạo di truyền của loại virus này và so sánh nó với tất cả các loại virus corona đã biết, thì họ hàng gần nhất của nó đến từ loài dơi”.

Trong một nghiên cứu được công bố trên tạp chí y khoa Lancet, Giáo sư Guizhen Wu tại Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Trung Quốc cho biết dữ liệu họ thu thập được cho đến nay chỉ ra rằng virus corona Vũ Hán có nguồn gốc từ loài dơi.

Dơi từ lâu đã được các nhà khoa học coi là loài sinh vật phản diện.

Theo CNN, loài động vật này là “ổ chứa” nhiều loại virus chết người khác nhau như Marburg, Nipah và Hendra – những chủng virus đã lây nhiễm cho con người và gây ra các đợt bùng phát ở Uganda, Malaysia, Bangladesh và Úc. Dơi cũng là vật chủ tự nhiên của Ebola, bệnh dại, SARS và MERS. Đặc biệt, SARS và MERS là hai loại coronavirus tương tự như virus viêm phổi đang hoành hành ở Vũ Hán, Trung Quốc.

Công nhân bắt dơi tại một giếng nước ở Ấn Độ. Ảnh: CNN

Thông thường, còn có những sinh vật trung gian khác trong quá trình truyền virus, chẳng hạn như cầy hương trong trường hợp virus SARS năm 2003 và lạc đà trong trường hợp virus MERS năm 2012.

Virus Nipah là một loại virus có thể gây ra một loạt các triệu chứng nghiêm trọng, bao gồm viêm não, có thể gây tử vong. Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng loại virus này xuất phát từ nhựa cây cọ bị nhiễm nước tiểu hoặc nước bọt của dơi. Dơi thường đậu trên cây nơi người dân địa phương dựng thiết bị để thu hoạch nhựa cây.

“Các nhà khoa học nghiên cứu virus dơi không ngạc nhiên khi virus corona mới có liên quan đến dơi”, Tiến sĩ Stathis Giotis, nhà virus học tại Khoa Bệnh truyền nhiễm thuộc Đại học Hoàng gia London, cho biết. “Dơi là ổ chứa quan trọng cho sự xuất hiện và lây lan của virus có thể lây từ động vật sang người”.

Ông Giotis tin rằng loài dơi móng ngựa, loài khá phổ biến ở Trung Quốc, có thể là thủ phạm gây ra đợt bùng phát này.

Sức mạnh kỳ lạ của loài dơi

Dơi là một nhóm động vật lớn với hơn 1.300 loài, chỉ đứng sau loài gặm nhấm trong nhóm động vật có vú. Dơi được tìm thấy ở khắp mọi nơi ngoại trừ Nam Cực. So với các loài động vật trên cạn khác, dơi sống lâu hơn và sống theo nhóm lên đến một triệu cá thể trong hang động. Điều này có nghĩa là dơi có thể bị nhiễm nhiều loại vi-rút và dễ dàng lây lan chúng cho nhau.

Mặc dù mang nhiều loại virus nguy hiểm, loài dơi dường như không bị ảnh hưởng nhiều bởi chúng. Loại virus nguy hiểm nhất đối với loài dơi là virus dại.

Các nhà khoa học săn dơi ở Nam Phi. Ảnh: CNN

Một giả thuyết cho rằng khả năng bay đã cho phép dơi phát triển các cơ chế sinh học giúp chúng chống lại vi-rút. Bay làm tăng tốc quá trình trao đổi chất và tăng nhiệt độ cơ thể của chúng—tương tự như sốt ở người và các loài động vật có vú khác. Các nhà khoa học tin rằng, theo quan điểm tiến hóa, cơ chế này tăng cường hệ thống miễn dịch của chúng và giúp chúng có khả năng chống lại vi-rút tốt hơn. Chúng cũng là loài động vật có vú duy nhất có thể bay.

“Giả thuyết hiện tại là hệ thống miễn dịch của loài dơi đã thích nghi và tiến hóa qua hàng trăm năm bay”, Giotis cho biết. “Ngoài ra, bộ gen của chúng cũng khác. Chúng vẫn có cùng các thành phần miễn dịch và kháng vi-rút như các loài khác, nhưng một số gen gây viêm hoặc một số cơ chế kháng vi-rút cụ thể đã bị thay đổi hoặc mất đi”.

Tất nhiên, dơi không phải là loài duy nhất mang mầm bệnh có thể lây từ động vật sang người. Trước đây, bệnh dịch hạch đã được loài gặm nhấm lây lan và HIV được cho là bắt nguồn từ tinh tinh.

Trong một nghiên cứu năm 2017, các nhà khoa học phát hiện ra rằng dơi chứa nhiều loại virus nguy hiểm hơn các loài động vật khác. Một nhóm các nhà khoa học bao gồm Daszak đã nghiên cứu 188 loại virus đã lây từ động vật sang người và kết luận rằng dơi chứa tỷ lệ virus “cao hơn đáng kể” so với các loài động vật có vú khác.

Tình trạng phá rừng và đô thị hóa — đặc biệt là ở những khu vực đông dân cư như Trung Quốc — đang khiến dơi và các loài vật khác có nguy cơ cao hơn trong việc tiếp xúc với con người và lây lan dịch bệnh.

Virus Vũ Hán có phải xuất phát từ loài dơi không?

Các nhà khoa học Trung Quốc đã nghiên cứu chặt chẽ loài dơi vì chúng được cho là có nguy cơ cao gây ra dịch bệnh trong tương lai.

Trong một nghiên cứu được công bố vào năm ngoái, một nhóm chuyên gia tại Viện Virus học Vũ Hán đã suy đoán: “Có khả năng virus corona ở dơi sẽ tái xuất hiện và gây ra một đợt bùng phát mới. Trung Quốc sẽ là điểm nóng và thách thức ở đây là dự đoán khi nào và ở đâu dịch bệnh sẽ xảy ra. Chúng ta phải cố gắng hết sức để ngăn chặn tình trạng như vậy”.

Các nhà khoa học đã tìm thấy khoảng 50 loại coronavirus liên quan đến SARS ở loài dơi trên khắp Trung Quốc, Daszak cho biết. SARS đã được phát hiện ở những người ở tỉnh Vân Nam sống gần hang động, mặc dù họ không biểu hiện dấu hiệu hoặc triệu chứng của bệnh đường hô hấp trong quá trình xét nghiệm.

Vẫn còn quá sớm để nói rằng virus corona Vũ Hán có nguồn gốc từ loài dơi hay từ một loài động vật trung gian khác. Giáo sư Wu cho biết dữ liệu cho thấy virus có nguồn gốc từ loài dơi và lây lan sang một loài động vật hoang dã khác trước khi lây sang người.

Ngoài ra, chợ hải sản Vũ Hán không bán dơi và trường hợp mắc bệnh đầu tiên xảy ra vào tháng 12 khi hầu hết dơi ở Vũ Hán đang ngủ đông.